Antoni Heda-Szary ps. Szary (ur. 11 października 1916 w Małomierzycach koło Iłży[1], zm. 14 lutego 2008 w Warszawie[2]) – dowódca oddziałów partyzanckich ZWZ i AK, w okresie powojennym formacji niepodległościowych ROAK, DSZ, WiN i NIE. Działał głównie na terenie okręgu kieleckiego i radomskiego. Generał brygady Wojska Polskiego.Dzieciństwo, młodość[edytuj]

Urodził się we wsi Małomierzyce koło Iłży, w rodzinie rolników[3] Jana i Antoniny z Dziurów. Miał ośmioro rodzeństwa: pięciu braci (Władysław, Stanisław, Jan, Józef, Stefan i dwoje bliźniaków zmarło podczas porodu) i trzy siostry (Helena, Janina i Maria). W 1923 rozpoczął naukę w czteroklasowej szkole w Małomierzycach, ostatnie klasy szkoły powszechnej ukończył w Rzeczniowie. Od 1931 kształcił się w Kolejowej Szkole Technicznej w Radomiu, którą ukończył w 1936 na wydziale elektryczno-mechanicznym z dodatkowym kursem zbrojeniowym.

We wrześniu 1936 otrzymał pracę w Fabryce Zbrojeniowej w Starachowicach w Izbie Pomiarów.

We wrześniu 1937 został powołany do Szkoły Podchorążych Rezerwy 2 Dywizji Legionów w Sandomierzu, służbę odbywał zaś w Kielcach, w 4 pułku piechoty[4], dowodzonym przez mjr Ogłozę, w plutonie karabinów maszynowych. W tym czasie, w jednostce dowódcą kompanii działek przeciwpancernych był kpt. Gruszecki, a dowódcą plutonu cekaemów por. Leon Pająk). Służbę wojskową zakończył we wrześniu 1938 i powrócił do pracy w Starachowicach.
Kampania wrześniowa i pobyt w więzieniu w ZSRR[edytuj]

Podczas wojny obronnej w 1939 ppor. A. Heda walczył w składzie 12 DP pod Iłżą, a następnie na Lubelszczyźnie. Po klęsce działał w ZWZ. W lipcu 1940 roku na prośbę swojego kuzyna ppor. Antoniego Dziury ps. Sen udał się razem z nim za Bug, do sowieckiej strefy. Celem wyprawy było odnalezienie rodziny Dziury, ponieważ on sam przed wojną pracował przy fortyfikacjach na wschodzie i pozostawił tam żonę i synka. Przyjaciele rozważali też możliwość przedarcia się do Rumunii, w ślad za ewakuowaną polską armią. Podczas przejścia przez granicę zostali schwytani i przetransportowani do twierdzy brzeskiej. Śledztwo w ich sprawie trwało do kwietnia 1941 roku. Antoni Heda i Antoni Dziura dostali wyroki siedmiu lat łagru za nielegalne przekroczenie granicy. Towarzysze zastanawiali się jak uniknąć zsyłki i powrócić do kraju.

Tymczasem zaczęła się wywózka. Podczas transportu na wschód Heda uznał, że obydwaj muszą wrócić do Brześcia, aby jeszcze odwlec moment zsyłki w nadziei na nowe okoliczności. Dla osiągnięcia tego celu "Szary" wpadł na pomysł wykorzystania niejakiego Nowaka, Żyda z pochodzenia, o którym współwięźniowie mówili, iż był etatowym kapusiem NKWD. Wprowadzili go w przekonanie, że w rzeczywistości byli groźnymi agentami mającymi za zadanie rozpracować twierdzę brzeską. W jego obecności głośno wyrażali ulgę, że udało im się wprowadzić w błąd radzieckich śledczych i dostali tylko po 7 lat. Podstęp się udał w czasie gdy transport więźniów przejeżdżał przez Kazań, Heda i Dziura zostali wyprowadzeni z wagonów i przewiezieni z powrotem do Brześcia. Rozpoczęło się ponowne śledztwo. Towarzysze nie próbowali kłamać. Mówili śledczym o zdekonspirowanym kapusiu Nowaku i o tym, iż dla Polaków wszystko jest lepsze od zesłania na Sybir, oraz o swojej chęci pobytu jak najbliżej domu. Z początku śledczy nie ufali im, jednak przyjaciele byli konsekwentni. W wyniku ponownego śledztwa podwyższono im wyroki na 12 lat łagru. Postępowanie zakończyło się w czerwcu 1941 roku. Heda i Dziura oczekiwali na ponowny transport. 22 czerwca 1941 roku podczas ataku Niemiec na twierdzę Brześć, tamtejsza załoga NKWD zbiegła a więźniowie wydostali się na wolność.
Stalag 107[edytuj]

Po wyjściu z twierdzy Heda został schwytany przez niemiecką żandarmerię. Ponieważ nie posiadał żadnych dokumentów, został osadzony w niemieckim obozie dla jeńców radzieckich w okolicach Terespola. Warunki, jakie hitlerowcy stworzyli więźniom, były bardzo złe. Niemieccy żołnierze dopuszczali się aktów bestialstwa i okrucieństwa wobec jeńców. Głęboko wierzący Heda pisał później na temat stalagu, że obóz ten był jaskrawym przykładem działania szatana na ziemi. W czasie pobytu "Szary" dostał się do grupy roboczej, która zajmowała się wywożeniem odpadków poza teren obozu. Podczas pracy więźniowie opracowali sposób ucieczki z obozu polegający na ukryciu się w beczkach z resztkami. Podczas losowania każdy otrzymał swoją kolej i podczas następnych transportów zawsze dwóch więźniów wydostawało się na wolność. W końcu nadeszła kolej na Hedę. Wydostał się on z niewoli i ukrył się u pewnego nauczyciela mieszkającego nieopodal stalagu. Otrzymał od niego pożyczkę finansową i poprzez Terespol, a następnie Warszawę przybył w rodzinne strony.
Dalsza działalność konspiracyjna[edytuj]

Po powrocie podjął działalność konspiracyjną w ZWZ. Został komendantem Podobwodu Iłża AK (krypt. "Dolina"). Wsławił się wówczas zdobyciem więzienia niemieckiego w Starachowicach i uwolnieniem około 80 przetrzymywanych tam więźniów. Spośród 60, którzy nie chcieli wracać do domów, utworzył oddział. Po tym wyczynie komenda Okręgu Kielecko-Radomskiego AK wyraziła zgodę na przejście Hedy do partyzantki. Walczył w składzie zgrupowania AK Jana Piwnika ps. "Ponury".

Spośród wielu akcji zbrojnych, które przeprowadził, można wymienić następujące:
6 sierpnia 1943 – zdobycie bez strat własnych niemieckiego więzienia w Starachowicach i uwolnienie wszystkich ok. 80 aresztowanych[5],
15 września 1943 – zdobycie w biały dzień po ponad 3 godzinnym boju ufortyfikowanego kompleksu budynków majątku Pakosław[6], odległego o 5 km od Iłży, obsadzonego plutonem 45 niemieckich frontowych żołnierzy, terroryzujących okoliczną ludność. Zdobycie znacznej ilości broni, amunicji i zaopatrzenia. Straty własne: jeden ranny żołnierz ps."Szczodry".
23 września 1943 – udana akcja odwetowa na niemieckich kolonistach we wsi Gozdawa koło Sienna, za represje na okolicznej ludności polskiej,
30 października 1943 – udana akcja na terenie Zakładów Zbrojeniowych w Starachowicach, podczas której partyzanci przebrani za Niemców opanowali fabrykę i wynieśli 2 mln zł oraz broń[7],
1 kwietnia 1944 – zakończone sukcesem całodzienne walki w okolicy Jeleńca z niemiecką obławą; jedno z najwspanialszych zwycięstw partyzanckich w Okręgu AK Kielecko-Radomskim,
5/6 czerwca 1944 – opanowanie miasta Końskie, rozbicie niemieckiego aresztu i uwolnienie ok. 70 osób. Straty własne: 4 zabitych, 2 rannych, niemieckie: 17 zabitych, 8 rannych,
19 lipca 1944 – w okolicach Wólki Plebańskiej opanowanie niemieckiego pociągu, zdobycie znacznej ilości amunicji i trotylu[8],
w okresie akcji "Burza" – walki m.in. pod Radoszycami, Trawnikami i Szewcami; oddział A. Hedy wchodził wówczas w skład II batalionu 3 pp Leg. AK pod dowództwem kpt. Stanisława Poręby ps. "Świątek".
5 sierpnia 1945 – najsłynniejsza akcja bojowa – ok. 250 osobowy oddział AK pod dowództwem kpt. "Szarego" podczas ok. 4 godzinnej operacji rozbił główne ubeckie więzienie w centrum Kielc, przy ul. Zamkowej i uwolnił ok. 354 więźniów[9] z niemal wszystkich cel (zabrakło trotylu do otwarcia 2 cel).
Konspiracja antykomunistyczna[edytuj]

Po zakończeniu wojny A. Heda pozostał w konspiracji, działając w ramach Ruchu Oporu Armii Krajowej, a następnie Delegatury Sił Zbrojnych. Polując na "Szarego" UB aresztowało 8 maja jego trzech braci Stanisława, Jana i Stefana oraz dwóch szwagrów Jana Góralskiego i Stanisława Kiełbasę. Wszyscy z nich przeszli okropne tortury. Braci Stanisława i Jana oraz szwagra Stanisława - zamordowano w ciągu kilku tygodni. Najsmutniejszy los spotkał zamordowanego brata Stanisława, który po okrutnych przesłuchaniach trafił z rozbitą głową do szpitala, gdzie ordynujący tam dr. Balicki odmówił mu pomocy mówiąc - "Ciebie, bandyto, nie warto ratować".

Na czele swojego oddziału, liczącego blisko 250 ludzi, wsławił się rozbiciem w nocy z 4 na 5 sierpnia 1945 komunistycznego więzienia w Kielcach, w którym UB i sowieccy funkcjonariusze "Smiersza" osadzili 374 więźniów. W wyniku tej akcji uwolniono kilkuset więźniów, przeważnie byłych AK-owców. Ubeckie źródła przyznają się jedynie do 298 wypuszczonych więźniów, jednak według oceny Antoniego Hedy uwolnionych zostało 600-700 osób. Wśród uwolnionych AK-owców byli m.in. cichociemny Ludwik Wiechuła ps. "Jeleń", Michał Mandziara ps. "Siwy" i Stanisław Kosicki (1927-1997) – pierwowzór Maćka Chełmickiego z dzieła Popiół i Diament Jerzego Andrzejewskiego. W trakcie rozbijania kieleckiego więzienia poległ Tadeusz Łęcki "Krogulec", trzech partyzantów zostało ciężko rannych. Antoni Heda został ranny w trakcie rozbijania jednej z bram więziennych - odłamek utkwił mu w kolanie, powodując przykrą i długotrwałą kontuzję.

Po akcji w Kielcach zaprzestał działalności konspiracyjnej – pod zmienionym nazwiskiem, jako Antoni Wiśniewski, wyjechał na Wybrzeże, a później do Emilianowa k. Ostródy. Był poszukiwany przez UB i w 1948 został aresztowany w Gdyni, koło dworca PKP Gdynia Chylonia[10]. Otrzymał cztery wyroki śmierci, w końcu dzięki interwencji byłych oficerów AL, którzy współdziałali z nim w 1944, karę śmierci zamieniono na dożywocie. Siedział w więzieniach na Rakowieckiej, w Rawiczu i we Wronkach.
Okres po 1956[edytuj]

Wyszedł na wolność w 1956 objęty amnestią. W dalszym ciągu prowadził jednak działalność niepodległościową, m.in. działając w NSZZ "Solidarność". W 1981 został wybrany na Przewodniczącego Niezależnego Związku Kombatantów przy NSZZ "Solidarność". Od 13 grudnia 1981 do roku 16 czerwca 1982 internowany w więzieniu na Białołęce. Przez wiele lat był doradcą kardynała Stefana Wyszyńskiego.

W 1990 doprowadził do zjednoczenia ok. 30 organizacji kombatanckich w Światową Federację Polskich Kombatantów i został jej prezesem. W tym samym roku został także awansowany do stopnia pułkownika przez Prezydenta RP na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego.

Antoni Heda "Szary" był także Głównym Komendantem Związku Strzeleckiego, nawiązującego do tradycji Drużyn Strzeleckich Józefa Piłsudskiego. W dowód uznania jego zasług 13 grudnia 2004 został awansowany do stopnia generała brygady Polskich Drużyn Strzeleckich.

Był również działaczem Konfederacji Polski Niepodległej[11]. Na początku lat 90. współpracował z partią Przymierze Samoobrona[12].

W 2006 podczas obchodów Święta Narodowego 3 Maja Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Lech Kaczyński awansował Antoniego Hedę "Szarego" na stopień generała brygady[13][14].

Jest autorem książek: Wspomnienie Szarego i Szary przeciw zdrajcom Polski. W Szary przeciw zdrajcom Polski w 4 rozdziale opisuje kielecką prowokację na podstawie wywiadowczych informacji zebranych z podległego mu terenu. Za swoje zasługi wojenne został odznaczony wieloma odznaczeniami, w tym dwukrotnie Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. W latach 90. związał się z narodowym środowiskiem Tygodnika "Ojczyzna". Zaliczany jest do najwybitniejszych polskich dowódców partyzanckich i podziemia niepodległościowego. W 1995 został odznaczony Medalem Polonia Mater Nostra Est.

Antoniemu Hedzie przyznano tytuł honorowego obywatela Ostrowca Świętokrzyskiego[15]. W 1999 roku w uznaniu zasług dla Stolicy Rzeczypospolitej Polskiej uhonorowany został Nagrodą Miasta Stołecznego Warszawy.[16]

W ostatnim okresie życia mieszkał w Kaniach pod Warszawą, przy ul. Słowackiego.